Dom Juliana Fałata, ul. Fosa Staromiejska 28

W mieszkaniu Fałata, który na początku 1920 roku zamieszkał w Toruniu, odbywały się dyskusje o odrodzeniu polskiej kultury. Tu powstała idea utworzenia Konfraterni Artystów, którą współtworzył od podstaw. Kamienicę Fałat ofiarował Pomorskiemu Towarzystwu Opieki nad Dziećmi w celu założenia bursy im. swego zmarłego syna Lucjana. Jeszcze w międzywojniu torunianie chcieli umieścić tu poświęconą artyście tablicę.

Zakład fotograficzny Alojzego Czarneckiego, ul. Chełmińska 4

Znany fotografik, z Toruniem związany od 1936 roku. Osobowość i ceniony twórca, dokumentalista Torunia odradzającego się po 1945 roku (wkroczenie wojska, powstawanie UMK, architektura, zabytki). Sławę przyniosły mu portrety – ludzi nauki, sztuki, muzyki, osobistości. Prowadził zajęcia z fotografiki na UMK, założył toruński oddział Polskiego Towarzystwa Fotograficznego (1946).

Ratusz Staromiejski

Piwnica Gdańska, siedziba Konfraterni Artystów z dekoracjami pędzla braci Gęstwickich, była centrum życia artystycznego i kulturalnego. Stowarzyszenie nawiązywało do dawnego ustroju cechowego – przewodził majster (Fałat), pomagali podmajstrzy, pisarz, podskarbi; miało berło, pieczęć, własną pieśń, konfratrzy (członkowie) nosili zielone, aksamitne berety. Początkowa elitarna grupa 13 osób w latach 30., wraz ze zmianą celów, rozrosła się do 130 osób.

Hotel Pod Trzema Koronami, Rynek Staromiejski 19

Hotel zasłynął tym, że niegdyś bywali tu władcy, m.in. królowa Marysieńka Sobieska z synami, August II Mocny, Piotr I Wielki. W XIX w., za czasów właściciela Polaka, placówka był ostoją polskich towarzystw. W 1877 roku (8-10 X) stanął tu Jan Matejko (z żoną i córką). Na jego cześć wydano uroczysty obiad dla 39 osób (w tym 3 panie). Mistrz zwiedził miasto i okolicę. Gościła w hotelu także Helena Modrzejewska (1880).

Magazyn fabryki mebli Bracia Tews, ul. Mostowa 30

W 1933 roku Brunon i Feliks Gęstwiccy w magazynie tej największej na Pomorzu firmy meblarskiej Franza i Richarda Tewsów (zał. 1899) malowali wielki obraz przedstawiający powitanie wojsk polskich w Toruniu 18 I 1920. Inicjatorem powstania malowidła-manifestu na 700-lecie miasta był Otton Steinborn. Plastycy pracę w nieogrzewanym pomieszczeniu okupili zdrowiem, rozchorowali się ciężko (Feliks zm. 1935).

Atelier fotograficzne rodziny Jacobich, ul. Podmurna 52

Atelier znanego mistrza i nestora rodu fotografów Alexandra Jacobiego (ok. 1829 – 1894) czynne było tu od lat 60. XIX w. Zakład, z czasem prowadzony przez synów, miał filie w Podgórzu, Chełmnie, Inowrocławiu, Poznaniu. Światową sławę zdobyła wnuczka Alexandra – Lotte (1896-1990 USA), aktywna w USA, autorka foto-portretów, m.in. Alberta Einsteina, Tomasza Manna, Marca Chagalla, Eleanor Roosvelt.

Pracownia Rzeźba Wojciecha Durka i Ignacego Zelka, ul. Sukiennicza 2

Obaj rzeźbiarze pochodzili z Małopolski, obaj przywędrowali do Torunia krótko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W latach 20. często współpracowali, m.in. przy wystroju kościoła garnizonowego. Obaj projektowali pomniki: Durek – Stanisława Moniuszki, Zelek – 63 pułku piechoty (oba niezachowane). Zelek jest autorem m.in. figur niedźwiedzi przed gmachem Dyrekcji Lasów Państwowych.

Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia, Podgórska 12

Właśnie w tym miejscu, na niewielkiej górce w 1934 roku zbudowano budynek dla radia, które miało wypełnić lukę w sieci polskich rozgłośni, oddziaływać na całe Pomorze i konkurować z niemieckimi, propagandowymi audycjami nadawanymi z Lidzbarka Warmińskiego. Nadzwyczaj pomocny był w tym jeden z najbardziej nowoczesnych masztów nadawczych świata, będący jednocześnie najwyższą budowlą w historii miasta. Niestety nie przetrwał on wojennej zawieruchy i runął po eksplozjach spowodowanych przez niemieckich saperów w 1945 r.

Dawna redakcja i studia Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, Pl. św. Katarzyny 4

Po trzech latach od nadania pierwszej oficjalnej audycji 15 stycznia 1935 r., siedziba przy Podgórskiej 12 okazała się być za ciasna dla ekspresowo rozwijającego się radia. W związku z powyższym pozyskano w połowie 1939 roku kamienicę w samym centrum miasta. Służyła ona radiowcom (nie tylko polskim) bez przerwy, przez następne kilkadziesiąt lat. Tutaj w 1945 roku podjął pracę Zenon Jaruga-Sauk, aktor, piosenkarz, spiker radiowy znany reżyser i autor słuchowisk radiowych. Dzięki niemu Toruń stał się ośrodkiem audycji dla dzieci. Zrealizował ok. 600 audycji radiowych, miedzy innymi Teatru PR a także emitowany przez 20 lat autorski program „Co i jak majstrujemy”.

Radio Pomorza i Kujaw, Ślusarska 5

Radio PiK SA oficjalnie powstało jako spółka skarbu państwa dopiero w 1993 r., jednakże dla torunian zawsze była to miejscowa rozgłośnia, choć… szkoda, że główna siedziba jednak jest w Bydgoszczy. O związkach radia z Toruniem świadczą również ulice, przy który miało ono w Piernikowym Mieście swoje siedziby – Piernikarska, Pod Krzywą Wieżą, Królowej Jadwigi. A dzisiejsza Ślusarska – cóż – kiedyś zwała się Krzyżacką.

Radio Gra, św. Jakuba 13

Pod tym adresem mieściło się niegdyś Radio Gra, które powstało dzięki wysiłkowi torunian na początku wielkich przemian w kraju w roku 1993. Stąd przeniesiono się na Sz. Chełmińską 166. Dziś Radio Gra należy do Grupy RMF.

Radio Maryja, Żwirki i Wigury 80

Rozgłośnia kojarzona jednoznacznie z redemptorystami i Toruniem, której założyciel i dyrektor od prawie 30 lat gości non stop w czołówkach wszelkich programów informacyjnych. Dziś nie jest to już tylko radio o ogromnym, wręcz międzykontynentalnym zasięgu, ale również gazeta, telewizja, szkoła. To wszystko ma służyć ewangelizacji. Radio ma status nadawcy społecznego, czyli nie ma wpływów z reklam i utrzymuj się dzięki darczyńcom.

Centrum Astronomii UMK, Piwnice k. Torunia

Miejsce, w którym patrzy się w gwiazdy, mimo, że nazwa miejscowości wskazuje zupełnie coś innego. Pracują i pracowały tu również osoby, które tworzyły w latach osiemdziesiątych podziemne radio i telewizję Solidarność-Toruń. Po opowieści o czasach reżimu Jaruzelskiego i działaniach, które mogły zakończyć się wieloletnim więzieniem zwiedzający przenoszą się w nowoczesny świat radioastronomii, kosmicznych podróży i atomowych zegarów.

Bank Rzeszy, Plac Rapackiego 1

Przepiękny, okazały gmach wg projektu J. Habichta, który powstał dla oddziału banku Rzeszy w latach 1903-1906 (bank przeniósł się tutaj z ul. Żeglarskiej). Przez 100 lat mieściły się w nim instytucje finansowe. Od 2003 roku znajduje się w nim Collegium Maximum UMK. Gmach wieńczy figura Germaniki-Fortuny. Skarby toruńskiego Bractwa Kurkowego złożone w banku zostały w 1945 r. wywiezione na wschód przez Armię Czerwoną.

Szkoła Rzemieślnicza Gewerbeschule, Fosa Staromiejska 3

Projekt wykonał miejski radca budowlany Colley, a materiały potrzebne do postawienia szkoły sprowadzono z odległych stron Rzeszy. Na jego budowę miasto zaciągnęło pożyczkę w wysokości 800 000 marek z terminem spłaty do 1948 r. Budynek po 1905 r. przechodził zmienne koleje losu, mieściły się w nim m.in. liczne szkoły, lazaret, urząd wojewódzki, komenda policji, siedziba SS. Od prawie 80 lat znowu pełni funkcje wyłącznie edukacyjne służąc Uniwersytetowi Mikołaja Kopernika (Collegium Maius).

Teatr Miejski, Plac Teatralny 1

Wielkie dzieło wiedeńskiego studia projektowego Fellner & Helmer. Budowa mimo problemów wynikających z podmokłych gruntów przebiegała dość sprawnie. Miasto oprócz zaciągniętej pożyczki, uzyskało na budowę teatru bezzwrotna dotację państwową pod warunkiem, że spektakle będą odbywały się tylko w języku niemieckim. Otwarcie teatru nastąpiło w 5 lat po objęciu rządów przez Kerstena. Przed budynkiem stanęły posągi Melpomeny i Terpsychory dłuta Ernesta Hertera z Berlina.

Starostwo, Kreishaus, Wały Generała Sikorskiego 8

Budynek zaprojektowany przez Hansa Hartunga, którego budowę rozpoczęto przed objęciem stanowiska burmistrza przez Kerstena, ale oddany został do użytku już za jego kadencji, która rozpoczęła się 20. 01. 1900 roku. W pierwszym roku działalności nowego burmistrza (w 1904 roku otrzymał tytuł nadburmistrza) nastąpiło wydzielenie Torunia z powiatu wiejskiego i nadanie mu uprawnień powiatu miejskiego. Budynek służy urzędnikom miejskim do czasów współczesnych i zadziwia swoją funkcjonalnością.

Kościół św. Szczepana, Wały Generała Sikorskiego 14

Budowę rozpoczęto wg projektu berlińskiego architekta Richarda Gansa w 1902 roku. Kościół oddano do użytku w lutym 1904 r. Wewnątrz znajdują się artefakty pochodzące z licznych protestanckich świątyń Torunia i jego okolic. Drugim kościołem, który został wybudowany w trakcie kadencji Kerstena był kościół ewangelicki św. Jerzego (obecnie katolicki kościół Matki Bożej Zwycięskiej) przy obecnej ul. Podgórnej.

Remiza Strażacka, ul. Prosta 32

Rozwój miasta i niefunkcjonalne pomieszczenia dotychczasowej siedziby strażaków, jaką był Ratusz Staromiejski wymusiły budowę nowej remizy. Oddano ją do użytku w 1903 roku co skutkowało wzrostem liczby profesjonalnych strażaków i kilka lat później rozwiązaniem w Toruniu ochotniczej straży pożarnej.

Klinika dra. Leona Szumana, ul. Szumana 2.

Tutaj po krótkim leczeniu 26 maja 1910 r. zmarł burmistrz Torunia Georg Kersten, który mieszkał przy ul. Mostowej 5. Został pochowany na cmentarzu św. Jerzego.

ul. Strumykowa 12

Kamienica, w której znajdował się zakład rymarski Leona Sandera. Tutaj Władysława Kamińska, członkini podziemnej organizacji PAP, dostarczała wykradzione blankiety dowodów osobistych niemieckiej listy narodowościowej, które wykorzystywane były dla członków PAP i jeńców obozu na Stawkach. Dzięki jej pomocy bezpiecznie mogli przemieszczać się działający w konspiracji Polacy. Została stracona przez zgilotynowanie po aresztowaniu przez gestapo.

Kawiarnia Europejska, Szeroka 29.

Obecnie delikatesy i salon sukien ślubnych. 7 września 1939 roku Polacy z okien kamienicy ostrzelali wjeżdżającą do centrum ulicą Szeroką kolumnę Wehrmachtu. Zginęło kilkunastu obrońców, których ciała później złożono na Rynku Staromiejskim.

Ratusz Staromiejski, Rynek Staromiejski 1.

Siedziba prezydentów miasta w okresie międzywojennym. Właśnie w Ratuszu urzędował do 3 września 1939 prezydent Torunia Leon Raszeja, którego komisarycznym następcą tego dnia został Artur Szulc, na którym spoczął przykry obowiązek powitania niemieckich okupantów w dostojnych ratuszowych progach.

Kościół św. Szczepana, Wały Generała Sikorskiego 14.

Wg niemieckich wspomnień to właśnie z wieży tego kościoła miano 7 września 1939 r. otworzyć ogień do wkraczających na Plac Teatralny niemieckich żołnierzy. W jego zachodniej ścianie do dziś widnieją ślady po pociskach.

Teatr Miejski, Plac Teatralny 1.

W czasie wojny jedno z centrów propagandy hitlerowskiej w Toruniu. W jego budynku miała miejsce odprawa Selbstschutzu przed masową akcją eksterminacyjną Polaków w październiku i listopadzie 1939 r. W latach 1941-1942 usunięto z fasady teatru secesyjne ozdoby na osobiste życzenie ministra propagandy Rzeszy Goebbelsa, który uznał, że nie są one zgodne z obowiązującą estetyką nazistowską.

Areszt śledczy i więzienie, Piekary 53.

W czasie okupacji „Okrąglak” był miejscem tortur i przetrzymywania więźniów w nieludzkich warunkach. Jednocześnie przebywało w nim czasami nawet 500 więźniów, mimo, że budowniczowie zakładali, że będzie ich ok. 150. Po wojnie wykonywano tu kary śmierci przez powieszenie na działaczach niepodległościowych.

Łuk Cäsara, Piekary 37.

Miejsce symbol uwidocznione w radzieckiej kronice frontowej z 1945 roku. Sfilmowano, gdy przejściem pod kamienicami przechodzili w kolumnach uwolnieni z toruńskich stalagów niedawni jeńcy – angielscy, francuscy. Kronika nie pokazała jednak, że dokładnie w tym miejscu rozstrzelano równocześnie grupę czerwonoarmistów, którzy zostali potraktowani jak zdrajcy, bo wcześnie dali się wziąć do niewoli Niemcom.

Siedziba Gestapo, Bydgoska 39.

Miejsce, które budziło strach polskich mieszkańców przez całą II wojnę światową i okres komunizmu. Najpierw siedziba Gestapo, a następnie UB/SB. Nie wiadomo ilu Polaków zamordowano w tym miejscu, stąd w swoją ostatnią drogę wyruszyła do obozu w Ravensbrücke Klara Jeziorska, kurierka Związku Walki Zbrojnej (AK), łączniczka Z. Koźlikowskiego, 1 lipca 1942 r. na zapleczu tejże kamienicy w garażu powieszono kapitana Jana Drzewieckiego.

Konsulat Niemiec w Toruniu, Bydgoska 34.

Miejsce licznych akcji szpiegowskich w okresie międzywojennym i miejsce skąd w latach trzydziestych prowadzono intensywnie propagandę hitlerowską. W konsulacie powstawała pierwsza lista Polaków, którzy w 1939 zostali rozstrzelani w Lasach Barbarki.

Most im. Józefa Piłsudskiego nad Wisłą.

Przeniesiony do Torunia z Opalenia pod Kwidzynem. Inwestycja świadcząca o zaradności prezydenta Bolta, który potrafił zaoszczędzić na budowie nowego mostu, a jednocześnie pozyskał ogromne środki finansowe na jego montaż z budżetów centralnych. Niestety most już w 5 lat po oddaniu do użytku został wysadzony przez saperów w powietrze 7 września 1939 r.

Muzeum Ziemi Pomorskiej, Chopina 12.

Budynek zaprojektowany po perypetiach związanych z konkursem architektonicznym. Miał służyć Muzeum Ziemi Pomorskiej, jednakże nie udało się ukończyć go przed nastaniem okupacji. Po wojnie mieścił się w nim lazaret, a od 1947 roku należy do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Dyrekcja Lasów Państwowych, Mickiewicza 9.

Gmach z 1931 roku, który do czasów dzisiejszych służy leśnikom. Jego funkcję podkreślają stojące przed wejście do budynku dwa niedźwiedzie – rzeźby autorstwa Ignacego Zelka. W najbliższych latach wnętrza budynku przejdą generalny remont, który ma przywrócić budynkowi jego przedwojenny blask.

Willa Mielickiego, Czerwona Droga 8.

Willa w stylu dworkowym z 1925 roku, prace wykończeniowe trwały do 1929 roku. Jedna z wielu pięknych willi, które powstały w okresie międzywojennym będących efektem rozwoju miasta pod względem gospodarczym. W czasie okupacji mieściło się w niej kasyno, a obecnie siedzibę tam ma TNOiK.

Dom Ulatowskiego, Legionów 14.

Jedna z najciekawszych willi w Toruniu pod względem architektonicznym. Nieawangardowy projekt został tu doskonale połączony z elementami nowoczesnymi. Willa została zaprojektowana przez jej właściciela Kazimierza Ulatowskiego, który był radcą budowlanym w magistracie prezydenta Antoniego Bolta.

Ubezpieczalnia Społeczna, Uniwersytecka 17.

Przykład toruńskiego modernizmu, na zewnątrz i wewnątrz budynku można dostrzec elementy nawiązujące do art deco. Budynek przychodni lekarskiej z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych, był on odpowiedzią na zwiększającą się gwałtownie ilością mieszkańców Torunia za którą nie nadążała służba zdrowia ze swoim medycznym zapleczem.

Dyrekcja Okręgowych Kolei Państwowych, Plac Teatralny 2.

Jedna z trzech największych inwestycji Torunia w okresie międzywojennym. Oddany do użytku w 1933 roku, jednakże roboty wykończeniowe trwały jeszcze kilka kolejnych lat. Budowany był z przeznaczeniem na siedzibę władz wojewódzkich, ostatecznie wprowadziła się do niego dyrekcja kolei przeniesiona z Wolnego Miasta Gdańska.

RYNEK STAROMIEJSKI 35 – kamienica Pod Gwiazdą

Fabryka mydła Johanna Michaela Wendischa (zał. 1810) pracowała w podwórzu od 1815 roku, w centrum miasta – mimo uciążliwych gazów związanych z produkcją. Na potrzeby sklepu okno parteru poszerzono jako witrynę (1893), na początku XX w. przebudowana została wielka sień – tak powstał lokal sklepowy. W polskim już Toruniu firma J.M. Wendisch, teraz jako spółka spadkobierców, nadal produkowała łazienkowe kosmetyki, m.in. mydła o nazwach „Królowa Wisły” i „Kopernik”, a także proszek utleniony do prania Perborol – najlepszy i jedyny w Polsce!

RYNEK STAROMIEJSKI 5 – kamienica Pod Turkiem

Siedziba wódczanego interesu prowadzonego w oficynie od lat 60. XIX w. Obok fabryki wódek i likierów Markus Henius prowadził gospodę. Nazwa domu pochodzi od figury Turka ulokowanej niegdyś przed fasadą domu. Wódczaną tradycję miejsca kontynuował od 1922 roku Artur Gaede, właściciel Najstarszej Poznańskiej Fabryki Wódek i Likierów Artur Gaede w Poznaniu. Nieopodal działała fabryka wódek i likierów Gersona Hirschfelda (zał. 1848, ul. Chełmińska 6/8), której specjalnością były „Toruńskie krople życia”.

MOSTOWA 30 – fabryka mebli Bracia Tews

Ta jedna z największych na Pomorzu firm branży drzewno-meblarskiej powstała z zakładu stolarsko-tapicerskiego braci Franza / Franciszka i Richarda / Ryszarda Tewsów (zał. 1899). W 1922 roku firma przeszła w ręce polskie – wykupił ją Jan Kazimierz Taffel, przybyły z Ameryki. Parowa Fabryka Mebli J.K. Taffel (d. Bracia Tews) pracowała przy ul. Grudziądzkiej 99 (do 1939 roku), ze sklepem wciąż przy ul. Mostowej 30, gdzie na pięciu kondygnacjach dwóch budynków prezentowano 150 urządzonych pokoi (sypialnie, gabinety męskie, pokoje stołowe, kuchnie, z meblami z drewna krajowego i gatunków egzotycznych).

STRUMYKOWA 7/9 – Fabryka Wódek i Likierów Bracia Dalkowcy, Destylarnia i Miodosytnia

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Ludwik i Roman Dalkowscy przyjechali do Torunia i wykupili Fabrykę Wódek i Likierów Franza Graffa (ul. Królowej Jadwigi 16). Mieli też udział w przedsiębiorstwie Neo-Sarmatia, prowadzącym hurtowy handel wódkami, dostawy dla armii i magistratów (!), obsługującym teren: Toruń – Warszawa – Łuniniec (ob. Białoruś). Dalkowscy prowadzili sklepy: ul. Królowej Jadwigi 16, wejście od ul. Małe Garbary; ul. Strumykowa, róg ul. Szerokiej. Firma otrzymywała nagrody na wystawach światowych w Rzymie i Paryżu. Upadła w 1927 roku. To jedna z lokalnych wytwórni alkoholi, która współpracowała z Zakładem Chromolitograficznym Edwarda Stefanowicza (etykiety).

ŁAZIENNA 21 – Centrala Samochodów i Akcesorii M. Hartwiga

<Maksymilian Hartwig karierę biznesową rozpoczął w firmie braci Pawła i Konstantego Cierpiałkowskich. Usamodzielnił się w 1925 roku i zajął produkcją autobusów (!). Jego dziełem jest 16-osobowy pojazd na podwoziu forda, z karoserią z dykt klejonych (!), wykonaną w wytwórni powozów kołodzieja Leona Skalskiego (ul. Prosta 22), z elektrycznym oświetleniem wnętrza pojazdu. Próby konstruowania polskich aut były uznawane w tym okresie za czyn patriotyczny tak samo, jak każde działanie na rzecz budowania i rozwoju rodzimego przemysłu, handlu i usług. Hartwig w 1925 roku otrzymał zezwolenie na budowę stacji benzynowej przy swojej firmie (do 1926 r.).

SZEROKA 35 – Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe, dawn. C. B. Dietrich i Syn

Historia domu, o średniowiecznym rodowodzie zabudowy wcześniejszej, sięga roku 1913, kiedy kamienica należała do firmy C.B. Dietrich & Sohn (zał. 1841) trudniącej się handlem artykułami żelaznymi. Przedsiębiorstwo to z niewielkiej firmy wytwórczej stało się jedną z największych i najlepszych na Pomorzu (1. dekada XX w.), z nową siedzibą na Mokrem (1907, ul. Żółkiewskigo 29/31), z własną bocznicą kolejową do dworca Toruń Mokre.

Po powrocie Torunia do Macierzy Emil Dietrich wyemigrował, a w miejsce C.B. Dietrich & Sohn powstała polska spółka (1921) Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe, dawn. C. B. Dietrich i Syn z o. p.

RYNEK NOWOMIEJSKI 4 – fabryka pierników Herrmanna Thomasa

Fabryka Pierników (zał. 1857) pracowała tu do około 1936 roku, niegdyś mając za sąsiada wyszynk browaru i restaurację Gustava Behrenda, który prowadził też sławny lokal w Parku Cegielnia. Fabryka otwierała spec-sklepy na gwiazdkę, miała swój skład w Gdańsku (od 1894). Jej specjalnością były katarzynki, w okresie I wojny światowej – bomby Hindenburga. Wynalazkiem Thomasa były piernikowe i marcepanowe słodycze wielkanocne, ponoć też staniolowe opakowania. Po 1920 roku fabryka Thomasów polecała jako swoją specjalność m.in. mieszankę dla panów, katarzynki i brukowce, toruńskie bomby, a wypieki w tradycyjnych dekoracyjnych skrzynkach z widokami Torunia wciąż świetnie nadawały się na prezenty gwiazdkowe. Zakład zatrudniał od 30 do 88 pracowników (1921-1932). Roczna produkcja samych tylko „katarzynek” była imponująca, sięgała 10 mln sztuk (1927).

RYNEK NOWOMIEJSKI 26 – przedsiębiorstwo Władysława Katafiasa

Ta najstarsza na Pomorzu firma branży motoryzacyjnej rozpoczynała od handlu maszynami do pisania i szycia, rowerami itd. Z czasem Władysław Katafias oferował auta i motocykle, prowadził szkołę szoferów, warsztat reparacyjny i stację benzynową na Rynku Nowomiejskim. Przy kopaniu dołu na zbiornik stacji natrafiono na „starożytny mur”, jak donosiła prasa.

STRUMYKOWA 4 – fabryka pierników i czekolady Gustava Weesego

Najstarsza i największa w Polsce (zał. 1773) – w latach 30. XX w. pracowało tam aż 200-300 pracowników, przeciętnie rocznie wypiekano aż 500 ton pierników. Oprócz pierników wytwarzano sucharki, keksy, pieczywo deserowe, makaroniki, praliny i marcepany, wyroby z cukrów, czekoladę. Fabryka przy ul. Strumykowej 4 pracowała do czasu wybudowania nowej siedziby na Mokrem (1909-1915). W latach 20. XX w. posesja wciąż należała do rodziny Weese – tu produkowano katarzynki. W roku 1923 pracowała tu także fabryka obuwia. W 1927 roku ulokowano tu nową Państwową Szkołę Zawodową Żeńską. W 1939 roku zakład z rąk niemieckich właścicieli wykupił Związek Spółdzielni Spożywców RP Społem.

KRÓLOWEJ JADWIGI / WIELKIE GARBARY (ob. Empik) – salon Auto-Traktor Bracia Cierpiałkowscy

W samym centrum miasta Paweł Cierpiałkowski, jeden z dwóch – obok brata Konstantego – miejscowych pionierów branży motoryzacyjnej i założycieli Pomorskiej Fabryki Samochodów, Motorów i Maszyn (Szosa Chełmińska 9), prowadził swój salon. Karierę rozpoczęli w 1920 roku od reperacji aut armii gen. Hallera (ul. Podmurna 6/8) i prowadzenia szkoły dla szoferów (1921). Na bazie wykupionego niemieckiego zakładu automobilowego przy Szosie Chełmińskiej 33 wznieśli swoje ogromne królestwo (1922). Fabryka produkowała części do aut, prowadziła przedstawicielstwo producenta opon Bergougnan, motocykli marki Indian Motocykle Company, autoryzowaną sprzedaż aut Ford Motor Company (1924) na teren RP. Cierpiałkowscy organizowali kursy jazdy dla pań i panów, zawodowe i amatorskie, otrzymali zezwolenie na uruchomienie komunikacji autobusowej na trasie Podgórz Rynek – dworzec Toruń Miasto (1926). W 2. połowie lat 20. drogi braci rozeszły się. Paweł uruchomił firmę Auto-Traktor (1926), oferującą traktory, auta osobowe firm Fiat, Mercedes, Studebaker, Ford (przedstawicielstwo Ford Motor Company na całą Polskę), traktory Fordson, opony Michelin i Firestone, Stomil (przedstawicielstwo), akcesoria, benzynę i oliwę. Ponieważ marka „Bracia Cierpiałkowscy” była znana, właściciel Auto-Traktora posługiwał się nią w reklamach. W 1934 roku Paweł wystąpił z pomysłem wybudowania nowoczesnego dworca autobusowego (pomysł później zrealizował kto inny).

BROWARNA 1-5 – Browar Toruński

Jeden z kilku miejscowych browarów z XIX w. (Theodor Sponnagel, 1865-1898) zajmował początkowo 2 spichlerze, z czasem powstał tu ceglany gmach z wysokim kominem, z maszyną parową i kotłem parowym. Thorner Brauhaus Moritza Rosenwalda w 1920 roku zmienił właściciela i nazwę, na Browar Toruński Tow. Akc. (1920-1939). Rozbudowa w latach 1926-1927 objęła sąsiednie działki. W czasie II wojny światowej przedsiębiorstwo funkcjonowało jako Westpreußisches Brauhaus Kopernikus-Brau.

ŚLUSARSKA 2 – fabryka konstrukcji żelaznych Winiarskich

W 1920 roku zakład z rąk niemieckich wykupił Przemysław Winiarski, który fabrykę konstrukcji żelaznych prowadził do śmierci (zm. 1962). Później firmę rodzinną prowadził jego syn Rajmund (zm. 1973), żona Rajmunda Maria (do 1980 r.). Matka Przemysława, Paulina (1841-1938), zmarła w 1938 roku jako najstarsza na Pomorzu uczestniczka powstania styczniowego.

Wśród realizacji fabryki były m.in. meble z elementami stalowymi do gabinetu Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego czy prace przy realizacjach w Wodociągach i Gazowni miasta Podgórza (1930).

ul. Małe Garbary 2 (kamienica narożna)

Miejsce urodzenia Samuela Bogumiła Lindego (1771-1847). Był wybitnym slawistą i leksykografem, twórcą pierwszego 6-tomowego Słownika Języka Polskiego, który objaśnia hasła w języku polskim, co było niewątpliwą zasługa autora. Pracując jako tłumacz i nauczyciel był także czynnym współpracownikiem polskich polityków na emigracji i brał czynny udział w przygotowaniach do insurekcji kościuszkowskiej. Jednocześnie rozpoczął pracę nad słownikiem, którego druk zajęło blisko 9 lat.

ul. Mostowa 34

Miejsce urodzenia i życia Adama Freytaga(1608-1650) wybitnego inżyniera wojskowego, autora publikacji „Architectura militaris.” uznawanej za klasyczne i podstawowe do dziś opracowanie prezentujące najpełniej tzw. staroholenderski system fortyfikacji. Wykładał matematykę i astronomię w Gimnazjum Akademickim w Toruniu, przypisuje mu się również współudział w rozbudowie fortyfikacji toruńskich. Był także lekarzem, pełnił funkcje lekarza przybocznego Janusza Radziwiłła.

ul. Św. Jana 1/3

Szkoła Świętojańska (Szkoła Miejska przy kościele śś. Janów) istniejąca w tym miejscu od ok. 1247 r., późniejsze kolegium Jezuickie. Kształcił się w niej miedzy innymi Mikołaj Kopernik a rektorami byli znamienici torunianie:

Konrad Gesselen (ok. 1409-1469) – matematyk, astronom, bakałarz sztuk wyzwolonych, średniowieczny intelektualista toruński i rektor SZŚ. Jeden z najważniejszych przedstawicieli środowiska intelektualnego Torunia. Dokonał przekładu z niemieckiego na łacinę kroniki Wiganda z Marburga.

Mikołaj Kopernik 1473-1543 wychowanek SZŚ. Był polihistorem, zajmował się astronomią, matematyką, prawem, ekonomią, strategią wojskową, astrologią, był także lekarzem oraz tłumaczem. Jego największym osiągnięciem było dzieło De revolutionibus orbium coelestium, w którym po raz pierwszy sformułował naukowy opis teorii heliocentrycznej.

Kamienica Pod Gwiazdą (Rynek Staromiejski)

Przez pewien czas kamienica Filipa Kallimacha (1437-1496) – włoskiego humanisty i pisarza politycznego, tworzącego w języku łacińskim, mieszczanina i dyplomaty. Wykładowcy w Akademii Krakowskiej później sekretarza, doradcy królewskiego, wychowawcy i nauczyciela synów króla Kazimierza IV Jagiellończyka następnie Jana Olbrachta.

Rynek Staromiejski 33 (przebudowana)

Kamienica Samuela Thomasa Sömmerringa (1755-1830) – wybitnego anatoma, lekarza, fizjologa, fizyka, paleontologa i wynalazcy. Główne jego dzieło to 5-tomowy podręcznik anatomii ciała ludzkiego, jako pierwszy stwierdził wpływ palenia na rozwój nowotworów. W 1791 roku odkrył tzw. żółtą plamkę. W 1810 roku skonstruował telegraf galwaniczny.

ul. Piekary 49

Siedziba Bursy Gimnazjum Akademickiego, szkoły o charakterze półwyższej uczelni, założonej w 1594 r., której historia sięga 1568 r., kiedy to powołano gimnazjum miejskie. Gimnazjum Akademickie było ośrodkiem myśli i twórczości naukowej w Prusach Królewskich do drugiego rozbioru w 1793 r. Wykładali w nim:

Michał Bogusław Ruttich (1686-1729) – pastor, lingwista, miłośnik języka polskiego. Głosił zalety i piękno języka polskiego, bronił jego samodzielności i czystości oraz rozwinął jego nauczanie w Gimnazjum Akademickim.

Paweł Pater (1656–1724) – pedagog, matematyk, filozof. Był uczonym o szerokich horyzontach myślowych, popularyzował wśród słuchaczy dzieła Francisa Bacona, G. Galileusza, Mikołaja Kopernika, Johna Locke’a, Isaaka Newtona.

Krzysztof Hartknoch (1644-1687) – historyk, autor do dziś cenionych publikacji z zakresu historii. Pochowany w toruńskim Kościele Mariackim.

Obecny budynek Collegium Maius został oddany do użytku w 1906-7 roku jako Szkoła Przemysłowa, pełnił też funkcję siedziby władz nowopowstałego województwa pomorskiego, zarządu niemieckiej policji i dowództwa SS. Po zakończeniu wojny budynek został przekazany na użytek powstającego uniwersytetu. Wśród twórców UMK znaleźli się wybitni naukowcy przybyli do Torunia z Wilna.

Władysław Dziewulski (1878-1962) – astronom, współzałożyciel obserwatorium w Piwnicach. Inicjator badań z zakresu astrofizyki i astronomii gwiazdowej w Polsce.

Wilhelmina Iwanowska (1905-1999) – astronom dyrektor obserwatorium w Piwnicach. Brała udział w badaniach na temat między innymi ruchu gwiazd w przestrzeni, fotometrii fotograficznej, gwiazd zmiennych, widm gwiazdowych oraz ewolucji galaktyk.

Roman Witold Ingarden (1893-1970) wybitny polski filozof, głównym przedmiotem jego badań były zagadnienia z epistemologii, ontologii i estetyki.