Film jest grą z symbolami państwowymi, religijnymi oraz anarchistycznymi – ukazuje symboliczną przemoc różnych ideologii u schyłku PRL-u. Główną rolę w tym dokamerowym performansie gra Jerzy Truszkowski, który przekłada symbole ze swojego otoczenia na ryty na skórze, wyrzynane nożykiem w ciele oraz na rysunki. To, co artysta widzi w swoim otoczeniu odciska się zatem całkiem dosłownie w jego skórze. Kamera pracuje od detalu do planu ogólnego, skupiając się najpierw na krzyżu, a potem na symbolu ruchu anarchistycznego. Oba te znaki położono na zielonym mundurze szeregowca wojsk lądowych. Następnie artysta sprayem maluje w tle orła, później zaś na piersiach wycina gwiazdkę; wkrótce potem dostrzegamy gwiazdkę wpiętą w furażerkę. Kamera następnie pokazuje krzyż powieszony na piersiach artysty powyżej wyrytej gwiazdki. Wkrótce artysta maluje anarchistyczny symbol (A wpisane w okrąg) oraz wycina nożykiem krzyż na czole. W jednym ze zbliżeń na artystę widzimy go z sumiastym wąsem, patrzącego śmiało w kamerę, ubranego w marynarską bluzę i z furażerką na głowie; na furażerce ma orła bez korony i gwiazdkę, a na ścianie namalowany jest anarchistyczny symbol „A” w okręgu. Trudno nie uznać tego młodzieńczego portretu za trafnie puentujący spleen po stanie wojennym, diagnozujący niezborność zatęchłej ideologicznie przestrzeni. Klaustrofobia okazuje się jątrzącą raną, uniemożliwiającą zwykłe życie. Na końcu filmu, pomiędzy marynarską bluzą i żołnierską zieloną kurtką, widzimy zgolone wąsy artysty. Czy faktycznie uda się coś z męczącej tradycji odłożyć do lamusa? Pesymistyczną wymowę filmu dopełnia autorska muzyka.
Pożegnanie Europy powstało tuż przed powołaniem artysty do wojska, a swoją jednoroczną służbę w 1987 roku Truszkowski spędził w Szkole Podchorążych Rezerwy we Wrocławiu oraz jako dowódca plutonu saperów w jednostce w Czerwonym Borze koło Zambrowa. Przed powołaniem do wojska artysta aktywnie działał w undergroundowej kulturze zrzuty w Łodzi, redagował artystyczne ziny, realizował instalacje oraz robił filmy. Ponieważ tuż po dyplomie komisja ministerialna odmówiła mu przyznania uprawnień do wykonywania zawodu artysty plastyka, film przed upadkiem PRL-u zaliczony być mógł jedynie do działalności amatorskiej. Tym bardziej, że kamerę trzymał wymieniony w napisach na końcu obok Truszkowskiego Zbigniew Libera, który z kolei nie ukończył żadnych studiów artystycznych. Tytuł nawiązuje być może do obrazu z roku 1894 Aleksandra Sochaczewskiego (wł. Sondera Lejba), polskiego zesłańca o żydowskich korzeniach, opisującego los Polaków na Syberii po powstaniu styczniowym.
Będąc rejestracją specyficznego klaustrofobicznego nastroju schyłku PRL-u, jest film Truszkowskiego zapowiedzią sztuki krytycznej lat 90., analizującej ikonografię przestrzeni publicznej i jej ideologicznych zawłaszczeń.

Anna Markowska

Zakup ze środków własnych w ramach programu Kolekcje – Regionalne kolekcje sztuki współczesnej (2013)